HECE ÖLÇÜSÜ (VEZNİ)
Dizelerdeki hecelerin sayısına ölçüyü hece ölçüsü denir. Bu ölçüye ozanlar “parmak hesabı” da demişlerdir. Bu ölçünün de kendine özgü özellikleri, incelikleri ve ahenk düzenleri vardır.
- Hece ölçüsü, her mısradaki hece sayısının eşitliğine dayanan bir ölçüdür. Yani ilk mısrada kaç hece varsa, öteki mısraların tümünde de o kadar sayıda hece olacaktır.
- Hece ölçüsünde uzun hece, kısa hece; kapalı hece, açık hece diye bir sorun yoktur. Sözcüklerdeki bütün heceler bir değerde ve bir karakterdedir.
Hece Ölçüsünde Durak:
Hece ölçüsünde durak, mısralarda musikinin, şiirin tümünde bir iç ahengin doğmasını sağlar.
Durak, belli sayıda bir hece dizisinden sonra elimizde olmadan durakladığımız yere denir. Bu duraklamadan sonra mısraın geride kalan hece dizilerini okuruz.
Durak sayısı, ölçünün uzunluğuna göre artıp azaldığı gibi sözcüklerin mısra içinde yer alışları bakımından da azalıp çoğalabilir. Bu, şairin arzusuna ve zevkine göre değişir. Durağın ne olduğunu anlamak için şu örneğe bakalım:
Aşağıdan/akar gelir/gemiler
Yel vurdukça/inil inil/iniler
Birinci ve ikinci bölümlerdeki sözcüklerin hece sayıları dörder, son bölümdekilerin hece sayıları da üçerdir. Sayalım:
A sa ğı dan / a kar ge lir / ge mi ler
1 2 3 4 / 1 2 3 4 / 1 2 3 4 =11
Okurken dikkat edersek ilk dört heceden sonra kısa bir duraklama yapıyor, sonra ikinci dört heceye geçiyoruz; onda da aynı duraklamayı yaptıktan sonra, sonuncu parça olan üç heceyi okuyoruz. Bu durup durmamalar bizim elimizde değildir. Buna bizi ölçü zorluyor.
İşte bu örnekte olduğu gibi mısraları okurken belli hece sayısından sonra durakladığımız yere, hece ölçüsünde, durak diyoruz.
Beş heceli ölçü:
Bu ölçü duraksızdır. Çok kullanılan ölçülerden değildir.
Örnek:
Tanrı buyurdu
Sessiz duyurdu,
Sancakla geldik
Aldık bu yurdu (Ziya Gökalp)
Altı heceli ölçü:
Bu ölçü de duraksızdır. Bu da çok kullanılan ölçülerden değildir.
Örnek:
Nedir zaman nedir,
Bir su mu, bir kuş mu?
Nedir zaman nedir,
İniş mi, yokuş mu?
Yedi heceli ölçü:
Bu hece ölçüsü duraksız kullanılabildiği gibi (4+3=7) duraklı olarak da kullanılabilir.
Duraksıza örnek:
Yorgun mehtabın suda
Kaynaşan böcekleri
Gümüşten ve elmastan…
Koyda dalgacıkların
Bükülen çiçekleri
Gümüşten ve elmastan… Ali Mümtaz ERBOLAT
(4 + 3 = 7) duraklıya örnek:
Dere boyu/saz olur
Gül açılır/yaz olur
Ben yârime/gül demem
Gülün ömrü/az olur (Ortak Halk Edebiyatı)
Sekiz heceli ölçü:
Bu ölçü de duraksız ve duraklı olarak kullanılır. Duraklısı çoğu zaman (4 + 4 = 8) şeklindedir. (5 + 3 = 8) şekli de vardır.
(4 + 4 = 8) duraklıya örnek:
Ben yürürem/yane yane
Aşk boyadı/beni kane
Ne âkilem/ne divane
Gel gör beni aşk neyledi – Yunus Emre
Dokuz heceli ölçü:
Bu ölçü halk edebiyatımızda pek tutunamamıştır. Duraksız olarak kullanıldığı gibi (5+4=9), (4+5=9), (3+3+3=9) duraklı olarak da kullanılabilir. Duraksıza bir örnek veriyoruz:
Gün çekildi pencerelerden
Aynalar baştan başa tenha
C. Sıtkı TARANCI
On heceli ölçü:
Bu ölçü her zaman duraklıdır. (6+4=10) duraklısı pek kullanılmamıştır. Daha çok (5 + 5 = 10) duraklısı kullanılır. Bu da fazla tutunan ölçülerden değildir. (5 + 5 = 10) duraklıya örnek:
Yırtıldı yağmur/bir kumaş gibi
Dağıldı kara/sik iplikleri
Kırdı camları/dolu, taş gibi
Göründü göğün/mavilikleri – V. M. KOCATÜRK
On bir heceli ölçü:
Bu ölçünün en çok kullanılan şekli (6+5=11) duraklısıdır. (4 + 4 + 3 = 11) olarak da kullanılır. En işlek hece ölçümüz budur. Bütün saz şairleri bu ölçüyü hamur gibi yoğurmuşlardır. Şimdi (6 + 5) duraklıya bir örnek veriyoruz:
Koşma
Sallanı sallanı/gelen sevgilim
Söyle kömür gözlüm/kimin yârisin
Kız senin derdinle/derbeder oldum
Söyle ince bellim/kimin yârisin
Tuba kazı gibi/göğsü nakışlım
Koynu içi misk ü/amber kokuşlum
Melâik sıfatlım/melûl bakışlım
Söyle ince bellim/kimin yârisin
Kapında yayılır/koyunla kuzu
Yerin çiçeğisin/göğün yıldızı
Emrah bir gedadır/sen beyin kızı
Söyle sırma tellim/kimin yârisin
(Emrah)
Yukarıdan beri sıralayıp geldiğimiz bu ölçülerden en işlek olanlar, yedili, sekizli ve on birli ölçülerdir. On dörtlü ölçü son zamanlarda aydın şairlerimiz tarafından başarıyla kullanılmıştır. On dörtlü ölçü, ahenk bakımından zengin bir ölçüdür.
Faysal DAL