Köktürkçe(Orhun Türkçesi)
Köktürkçe(Orhun Türkçesi)
Orhun (Köktürk)Yazıtları
Orhun Türkçesi(Köktürkçe) (Türk-runik, Runik,) harfleriyle yazılmış yazıtlar, Talat Tekin’in “Köktürkçe Alfabesiyle Türkçe” başlıklı makalesinde altı grup altında şu şekilde değerlendirilmiştir:Orhun Türkçesi(Köktürkçe)
Köktürk Yazıtları:
- II. Köktürk Kağanlığı (682-745) döneminde dikilmiş yazıtlardır.
- Kül Tigin (KT- 732)
- Bilge Kağan (BK- 735)
- Tonyukuk (T- 720-725 veya 732’den sonra)
- Çoyren Yazıtı (Ç- 688-692) – Orhun harfli ilk yazıt olarak kabul edilir.-
- Küli Çor (KÇ- İhe Hüşötü 719-723)
- Ongin (O- Işbara Tarhan 732-735)
Uygur Yazıtları:
- 745’te II. Köktürk Kağanlığı tamamıyla yıkılıp onun yerine 840’a kadar devam eden I. Uygur Kağanlığı döneminden kalan runik harfli metinlerdir. Bu grubun malzemesini ise şunlar oluşturur:
- Mayan Çor (MÇ- Şine Usu 759-760)
- Taryat (Terhin- 753)
- Karabalgasun (808-821)
- Suci (820-840)
- Tez Yazıtı (750?)
- Karabalgasun (825-840)
Diğer Yazıtlar
- Yenisey Yazıtları: Yenisey ırmağının yukarı taraflarında bugün Rusya’nın Hakas otonom bölgesindeki irili ufaklı mezar taşlarıdır. Yeni bilimsel araştırmalar sonucunda bu yazıtların Kırgızlar tarafından IX-X. yy’larda dikildiğini ortaya koymaktadır.
- Hoytu-Tamir Yazıtları: Yazıtların yazılma tarihleri hakkına kesin bilgilere ulaşılamamış, ancak Köktürk çağına ait oldukları düşünülmektedir. Yazıtların sayıları on kadardır. Yazıtların içerisinde siyasi tarih bakımından bazı önemli cümleler bulunmaktadır.
- Talas Yazıtları (Batı Türkistan Yazıtları): Kırgızistan’da Talas ırmağı kenarında yer almış olan bu yazıtlar, yazılış düzeni bakımından diğerlerinden ayrılır. Talas Yazıtlarında satırlar yukarıdan aşağıya ve sağdan soladır. Ayrıca bazı harflerin şekillerinin değişik olması bakımından ilgi çekmektedir. Bu yazıtların dışında Talas vadisinde bir ağaç çubuk üzerine yazılmış Köktürk harfli kısa bir metin de vardır.
- Doğu Türkistan Yazmaları: Yazmalar Doğu Türkistan’ın çeşitli bölgelerinde bulunmalarından dolayı bu isimle anılmaktadır. Bu yazmalar içerisinde edebi mahiyet ve hacim bakımından en önemli olanı Irk Bitig’dir. Irk Bitig, fal kitabı anlamına gelen 114 sayfa ve 65 paragraftan oluşmuş bir eserdir. Bu eserin ilk yayımlayanı W. Thomsen’dir.
Orhun (Köktürk, Türk-runik) alfabesi, Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılmış, bugüne kadar bilinen ilk alfabedir. Bugün özellikle Batıdaki Türkologlarca bu alfabeye “Türk-runik alfabesi” veya “runik” denmesinin nedeni, bu harflerin runik adı verilen eski İskandinav kitabelerinin yazımında kullanılan harflere benzemesidir. Köktürk yazısı, Köktürk Kağanlığı yıkıldıktan sonra aynı coğrafya üzerinde hüküm süren Ötüken Uygur Kağanlığının kullandığı yazı da olmuştur.
İlk okunan Orhun yazıtları olan Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında 38 harf vardır. Bu harflerin 4’ü ünlüdür. a-e, ı-i, o-u ve ö-ü ünlü çiftleri tek bir işaretle gösterilir.
Faysal DAL