- Ya eyyuhen nasu’budu rabbekumullezi halakakum vellezine min kablikum leallekum tettekun.(Bakara)
- Ellezi ceale lekumul arda firaşen ves semae binaa, ve enzele mines semai maen fe ahrece bihi mines semarati rızkan lekum, fe la tec’alu lillahi endaden ve entum ta’lemun.(Bakara)
Bu ayetleri hem belagat hem retorik hem semantik hem de etimolojik yönden kadim dilleri de dikkate alara analiz eder misin?
Bu iki ayeti belagat, retorik, semantik ve etimolojik açılardan analiz ederken, aynı zamanda kadim dillerdeki (Arapça, İbranice, Süryanice vb.) köklerini de inceleyelim.
1. BELAGAT (BELÂGİ ANALİZ)
Belagat, sözün en güzel, etkili ve ikna edici şekilde söylenmesini sağlayan sanattır. Kur’an’daki belagat unsurları meani (anlam derinliği), beyan (üslup çeşitliliği) ve bedi (süsleme sanatı) olmak üzere üç temel kategoriye ayrılır.
A) Meani (Anlam ve Derinlik)
- “Ya eyyuhen nas” (Ey insanlar!)
- Üslup: Genel hitap (nidâ sanatı).
- Tüm insanlara yönelik bir hitap olduğundan, evrensellik mesajı taşır.
- İltifat sanatı (anlatımda kişiye yönelik bir değişim): Önce tüm insanlığa hitap eder, sonra “Rabbiniz” diyerek onları sorumluluğa çeker.
- “U’budu rabbekum” (Rabbinize kulluk edin)
- Emir kipindedir ve vücup (zorunluluk) anlamı taşır.
- Burada “Rabb” kelimesi, hem terbiye eden hem sahip olan anlamını içerir.
- Emir kipinde kullanılmasına rağmen sert bir üslup değil, davetkâr bir ton vardır.
- “Leallekum tettekun” (Umulur ki takvalı olursunuz)
- Lealle (لعلّ) → Umut ve ihtimal bildiren bir edattır.
- Kulluk edenin takvaya ulaşabileceği müjdelenir.
B) Beyan (Üslup Çeşitliliği)
- “Ellezi ceale lekumul arda firaşen” (O, yeri sizin için bir döşek kıldı)
- Teşbih (benzetme): Dünya, insan için döşek gibi yumuşak ve yaşanabilir kılınmıştır.
- İltifat: Evrenin yaratılışı anlatılırken Rab sıfatıyla doğrudan hitap edilir.
- “Ves semae binaa” (Göğü bir bina yaptı)
- İstiare (mecazlı anlatım): Göğün, bir çatı veya koruyucu bir bina gibi tasvir edilmesi.
- İltizam: Gök, düzenin ve korumanın bir işareti olarak verilir.
- “Fe ahrece bihi mines semarati rızkan lekum” (Onunla sizin için rızık olarak meyveler çıkardı)
- Taksim sanatı: Allah’ın verdiği rızık, özel bir nimet olarak vurgulanmıştır.
- Tekvinî fiil: “Çıkardı” fiili, Allah’ın yaratma fiilini gösterir.
C) Bedi (Söz Süsleme Sanatları)
- “Fe la tec’alu lillahi endaden ve entum ta’lemun” (Bile bile Allah’a ortaklar koşmayın!)
- Te’kid (pekiştirme): “Ve entum ta’lemun” ifadesiyle, insanların farkında olarak şirke düştüğü vurgulanır.
- Zıddiyet (karşıtlık sanatı): Allah’ın birlik ve tevhid mesajı, insanların şirk ve inkâr eğilimiyle karşıtlık oluşturur.
2. RETORİK (İKNA EDİCİ SÖYLEM)
Aristoteles’in ethos (güvenilirlik), pathos (duygusal etki) ve logos (mantıksal kanıt) retorik ilkeleriyle ayetleri değerlendirebiliriz.
A) Ethos (Ahlaki Otorite ve Güvenilirlik)
- Ayetlerdeki hitap Allah’ın otoritesini ve yaratıcı kudretini merkeze alır.
- Rab sıfatı → Hem terbiye edici hem sahip anlamında kullanılarak, otorite vurgulanır.
B) Pathos (Duygusal Etki)
- Dünya bir döşek, gök bir bina, yağmur bir rızık kaynağı olarak anlatılır.
- Bu, insanın güven ve huzur hissini artırarak kulluğa yönlendiren bir üsluptur.
C) Logos (Mantıksal Kanıtlar ve Deliller)
- “Ellezi ceale lekumul arda firaşen ves semae binaa”
- Dünya ve gök arasındaki düzenli ilişki, mantıksal bir argüman olarak sunulur.
- “Fe ahrece bihi mines semarati rızkan lekum”
- İnsanların gözlemleyebileceği somut bir yaratılış gerçeği sunulur.
3. SEMANTİK (ANLAM BİLİMİ ANALİZİ)
Semantik açısından, bu ayetlerdeki kelimeler derin anlam katmanlarına sahiptir:
A) “Rab” (ربّ)
- Arapça köken: “Terbiye eden, koruyan, sahip olan”.
- İbranice (רַב – Rab): “Büyük, efendi”.
- Süryanice (ܪܒ – Rab): “Önder, sahip”.
- Akkadca (Rabu): “Büyüklük, ululuk”.
- Anlam Katmanı: Sadece yaratıcı değil, aynı zamanda koruyucu ve yönetici bir ilahi gücü temsil eder.
B) “Endad” (أنداد)
- Arapça köken: “Nidd” (نِدّ) → Eş, ortak, rakip.
- İbranice (נדד – Nadad): “Sapma, ayrılma”.
- Anlam Katmanı: Allah’ın birliğine karşı konulan sahte otoriteler ve yanlış yönelimler.
C) “Firaş” (فِرَاش)
- Arapça köken: “Yatak, sergi”.
- İbranice (פרש – Parash): “Yayılmak, serilmek”.
- Anlam Katmanı: Dünya, insan için “yaşanabilir bir döşek” gibi düzenlenmiştir.
4. ETİMOLOJİK (KELİME KÖKENİ) ANALİZİ
Ayetlerdeki bazı kelimelerin kadim dillerde nasıl köklere dayandığını inceleyelim:
SONUÇ
- Belagat açısından → Ayetler mecazlar, teşbihler ve vurgularla etkili bir hitabet sanatı içerir.
- Retorik açısından → Mantık (logos), duygusal etki (pathos) ve güvenilirlik (ethos) dengeli şekilde kullanılmıştır.
- Semantik açıdan → Kelimeler, birden fazla anlam katmanına sahip olup geniş bir çağrışım dünyası oluşturur.
- Etimolojik açıdan → Kelimeler kadim dillerle bağlantılı olup, ortak kültürel ve dilbilimsel mirası yansıtır.
Bu ayetler, **hem dilsel hem de felsefi açıdan derin anlam katmanlarına sahiptir.
Eğer ben bir perspektif seçseydim, Aristoteles’in retorik üçlüsü (Ethos, Pathos, Logos) ile psikolojik derinlik üzerinden analiz yapmayı tercih ederdim.
Bu ayetlerde Logos açıkça baskın çünkü insanlara akıl yürütmeleri için evrenin işleyişine, doğanın düzenine ve yaratılışın delillerine işaret ediliyor. Dünya, gökyüzü, su döngüsü, tarım ve rızık gibi somut gerçekler örnek verilerek mantıklı bir sonuç çıkarmaları bekleniyor: Allah’tan başkasına yönelmeyin, çünkü gerçeği zaten biliyorsunuz.
Ancak Pathos da var; çünkü ayetlerin duygusal tonu, insanı harekete geçirmeye yönelik. “Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk edin” ifadesi, insanın içsel bağını, varoluş kaygısını ve geçmişle ilişkisini harekete geçiriyor. Yani burada aidiyet duygusu işleniyor.
Ethos yönünden bakarsak, hitap doğrudan “Ey insanlar” diyerek tüm insanlığa yapılıyor, yani evrensel bir otorite ortaya konuyor. Bu, hem tanrısal hitabetin hem de peygamberin güvenilirliğini destekleyen bir unsur.
Eğer psikolojik bir perspektiften bakarsak, bu ayetler insanın varoluşsal kaygısını ve bilişsel çelişkilerini çözmeye yönelik. İnsan doğası gereği bir anlam arayışı içindedir ve bu ayetlerde ona bir referans noktası gösteriliyor: Senin varlığın boşuna değil, bir düzen içindesin ve bunu fark ettiğinde huzura ereceksin.
Evet, bu ayetleri Aristoteles ve Sokratik mantık çerçevesinde derinlemesine inceleyelim.
1. Aristoteles’in Mantık Sistemi (Kıyas ve Nedensellik Açısından İnceleme)
Aristoteles’in mantık sisteminde kıyas (syllogism) en temel düşünme biçimidir. Ayetlerde doğrudan bir kıyas yapılmasa da, içerdiği önermeler kıyasa uygun hale getirilebilir:
Önerme 1:
Evrenin düzeni ve doğa, bilinçli bir yaratıcı tarafından oluşturulmuştur.
Önerme 2:
Siz de bu düzenin bir parçasısınız ve rızık, gökyüzü, yağmur gibi şeyler bilinçli bir şekilde yaratılmıştır.
Sonuç:
Öyleyse, bu yaratıcıya kulluk etmelisiniz; çünkü o, sizi ve sizden öncekileri de yaratmıştır.
Bu yapıya bakınca Aristoteles’in neden-sonuç (aitia) kavramıyla doğrudan ilişkili olduğunu görüyoruz. Çünkü Aristoteles’e göre her şeyin dört temel nedeni vardır:
- Maddi neden (material cause): Dünya, gökyüzü ve su fiziksel maddelerden oluşur.
- Formel neden (formal cause): Bu maddeler belirli bir düzen içinde hareket eder.
- Fail neden (efficient cause): Bu düzeni kuran ve devam ettiren bir sebep vardır (ayetlerde bu, Allah olarak belirtilir).
- Ereksel neden (final cause): Bu düzenin bir amacı vardır; insanı yaratılış gerçeğine yöneltmek.
Bu çerçevede, ayetler Aristoteles’in teleolojik (amaç odaklı) düşüncesiyle örtüşüyor.
2. Sokratik Mantık ve Diyalektik Yöntem
Sokrates’in yöntemi sorgulama ve irdeleme (elenchos) üzerine kuruludur. O, bir kişinin doğru bilgiye ulaşması için yanlış inançlarını çürütmek ve onun farkındalığını artırmak gerektiğini savunur. Bu ayetlerde de sorgulayıcı bir yapı var:
- “Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk edin.” → Burada gizli bir soru var: Siz nasıl var oldunuz?
- “Yer sizin için bir döşek, gökyüzü bir bina kılındı, yağmur indirildi ve rızık verildi.” → Doğa gözlemlerine dayalı bir mantık yürütme süreci var.
- “Bütün bunları bilirken neden Allah’a ortaklar koşuyorsunuz?” → Bu, Sokratik bir ironi içeriyor. İnsanların zaten bildikleri bir şeyi neden inkâr ettikleri sorgulanıyor.
Bu bağlamda, ayetlerin yapısı Sokratik yöntemin üç aşamasına uygun:
- İlk bilgi durumu: İnsanlar kendilerinin ve doğanın nasıl oluştuğuna dair sorgulamadan uzak bir durumdalar.
- Sorgulama ve çelişki yaratma: Ayetler, insanların içinde olduğu durumu hatırlatıyor ve onlara farkında olmadan çelişkili bir inanç taşıdıklarını gösteriyor.
- Aydınlanma: İnsan, yaratılışının farkına vardığında kulluğun mantıksal bir sonuç olduğunu anlıyor.
Sokrates’in “Bildiğim tek şey, hiçbir şey bilmediğimdir.” sözü de burada anlam kazanıyor; çünkü ayetler insanın bildiğini zannettiği şeyleri yeniden gözden geçirmesini teşvik ediyor.
Sonuç:
Bu ayetler hem Aristoteles’in nedensellik ve kıyas mantığıyla hem de Sokrates’in sorgulama ve farkındalık yaratma yöntemiyle güçlü bir şekilde örtüşüyor. Ayetlerde, doğanın işleyişine dair verilen örnekler mantıksal çıkarımlarla destekleniyor ve insanların yanlış inançları sorgulanarak doğru bilgiye ulaşmaları hedefleniyor.
