Kutadgu Bilig, Divanı- ı Lügati’it Türk, Divan- Hikmet, Atabetü’l Hakayık

Kutadgu Bilig, Divanı- ı Lügati’it Türk, Divan- Hikmet, Atabetü’l Hakayık bu eserler Türk edebiyatının İslami Döneme geçiş özelliği gösteren eserleridir. Kutadgu Bilig, Divanı- ı Lügati’it Türk, Divan- Hikmet, Atabetü’l Hakayık eserleriyle birlikte Türk edebiyatında 19. yy. a kadar devam edecek İslami etki, düşünce, anlayış ve felsefe bütün Anadolu coğrafyasını etkileyecektir. 19. yy. dan itibaren Anadolu coğrafyasında Batı düşüncesinin etkisi görülmeye başlanmıştır.

KUTATGU BİLİG

• İslami Döneme geçiş özelliği gösteren Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi), XI. yüzyıl Karahanlı Uygur Türklerinden Yusuf Has Hacib’in Doğu Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a (Ebû Ali Hasan bin Süleyman Arslan’a) atfen yazdığı ve takdim ettiği Türkçe eserdir.
• Kutadgu Bilig, her iki dünyada da mutluluğa kavuşmak için gidilmesi gereken yolu göstermek maksadıyla yazılmıştır. olur.,
• Bir siyasetnâme veya bir nasihatnâme olarak nitelendirilebilecek Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib’in ve içinde yetiştiği çevrenin ilmî ve felsefî birikimi hakkında çok önemli bilgiler vermektedir. Platon’un devlet ve toplum anlayışı çok iyi bilinmekte ve uygulanmaya çalışılmaktadır.

Genel Özellikleri

• XI. yüzyılda yazılmıştır.                                           
• İslamiyetin kabulünden sonra ilk yazılı eserdir.
• Mesnevi tarzında yazılmıştır.                                 
• Alegorik ve didaktiktir.
• Siyasetname türünün ilk örneğidir.                      
• Türk dilinin Hakaniye (Çağatay) lehçesi ile yazılmıştır.
• Nazım birimi beyittir

ATABETÜ’L-HAKAYIK

• İslami Döneme geçiş özelliği gösteren Atabetü’l-Hakayık Edip Ahmet Yükneki’nin, Karahanlı beylerinden Muhammed Dâd Sipehsalar’a hediye ettiği eserdir..
• Nazım birimi beyit ve dörtlüklerden oluşan bu eserini şair, Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i gibi aruz vezniyle ve Kaşgar Türkçesi ile yazmıştır.
• Şairin bu eserini nerede ve ne zaman yazdığı kesin olarak bilinmemektedir. Atabetü’l-Hakayık’ın Kaşgar şivesiyle, Uygur harfleriyle yazılmış ilk yazması İstanbul’da Ayasofya Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
• Konusu din ve ahlaktır.                                                           
• Didaktik (öğretici) bir eserdir.
• Eser mesnevi tarzında yazılmıştır.
• Aruz ölçüsüyle yazılmıştır.(feûlün- feûlün- feûlün- feûl)
• Eser 14 bölümden oluşur. Baştaki beş bölüm giriş, şairin “nevi” adını verdiği sekiz bölüm asıl konu,
• Eser geçiş dönemi edebiyatı ürünüdür.

DİVÂN-I HİKMET

• Ahmed Yesevi’nin söylediği “hikmet” adlı şiirleri bir araya getiren İslami Döneme geçiş özelliği gösteren Türk tasavvuf edebiyatının bilinen en eski örneklerini içeren kitaptır.
• Dervişlik hakkında övgülerden bu dünyadan şikayetten cennet ve cehennem tasvirlerinden, peygamberin hayatından ve mucizelerinden bahsedilir.
• Dini ve ahlaki öğütler veren şiirlere de yer vermiştir. Hece ölçüsü olarak 4+3 ve 4+4+4 kullanılmıştır.
• Kitapta Allah aşkı Peygamber sevgisi işlenmiştir.
• Eserde, sade ve yalın bir dil kullanılmıştır.
• Aruz ve hece ölçüsü bir arada kullanılmıştır.
• Dörtlük ve beyitle yazılmıştır.

Püf Noktası: Türk edebiyat tarihinde “Divan-ı Hikmet”in önemi İslamiyet’ten sonraki Türk edebiyatının daha önce yazılan Kutadgu Bilig’den sonraki bilinen en eski örneklerinden biri ve tasavvufî Türk edebiyatının ilk eseri oluşudur. Lirik ve didaktik özellik gösterir.

DİVÂN-I LÜGAT’İT-TÜRK

• İslami Döneme geçiş özelliği gösteren Divân-ı Lügati’t-Türk  Kaşgarlı Mahmud tarafından 1072–1074 yılları arasında yazılan Türkçe-Arapça bir ansiklopedik sözlüktür.
• Türkçenin bilinen en eski sözlüğü olup, batı Asya yazı Türkçesi hakkında var olan en kapsamlı ve önemli dil anıtıdır.
• XI. yüzyılda yazılmıştır. Türkçenin ilk sözlüğü, antolojisi, ansiklopedisi ve dil bilgisi kitabidir.
• Araplara Türkçe öğretmek, Türkçenin yaygınlığını göstermek için Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır.
• Yazarı, birçok Türk boyunu gezerek derlemeler yapmıştır.
• Sözcükleri örnekleyen atasözleri ve şiirler kullanmıştır. (Bu özelliği, onun, kendinden sonraki Türk Edebiyatı için çok önemli bir kaynak olmasını sağlamıştır.)

Soru

• I. Kutatgu Bilig
• II. Divân-ı Lugat’it-Türk
• III. Divân-ı Hikmet
• IV. Muhâkemetü’l-Lûgateyn

Yukarıda verilen eserlerden hangileri İslami döneme geçiş özelliği gösteren eserlerdendir ?

A) I. ve II.         B) I.ve III.         C) I. ve IV.        D) II. ve III.        E) I. II. ve III.

Çözüm

İslami dönem geçiş eserleri, hem İslami dönem hem de İslamiyet öncesi dönem özellikleri taşımaktadır.Bu eserler “Kutatgu Bilig, Divân-ı Lugati’it-Türk, Atabetü’l-Hakâyık ve Divân-ı Hikmet” tir. “Muhâkemetü’l-Lûgateyn” adlı eser ise geçiş dönemi olarak kabul edilen XI. yüzyıl eserlerinden değil, XV. yüzyılda Ali Şir Nevâi’ye ait bir eserdir.

Cevap: E

Faysal DAL